IN DE KIJKER

De Milieuboot Nieuwsbrief 99 | November 2021

DE LEIE TUSSEN MENEN EN SINT-ELOOIS-VIJVE

De Leie is een belangrijke schakel in de scheepvaartroute tussen de Seine en de Schelde. De rivier wordt momenteel aangepast voor schepen tot 4500 ton. Het blijft een uitdaging om ook tegelijk natuur, landschap en recreatie te valoriseren. Heel wat steden integreren de Leie als groenblauw netwerk in hun stadsvernieuwing en willen zo bewoners en bezoekers dichter bij het water brengen.

VAN BRON TOT MONDING

De Leie ontspringt bij het Noord-Franse stadje Lisbourg. Op Frans en Waals grondgebied heeft de rivier een lengte van 122 km. Tussen Armentières en Menen vormt ze zelfs de landsgrens tussen Frankrijk en België. Daarna vloeit ze 70 km door Vlaanderen.

Vanaf Deinze vloeit de Leie verder naar Gent, deels via het Afleidingskanaal van de Leie en deels via de 'Toeristische Leie'. In Gent mondt de Leie via de Ringvaart uit in de Schelde.

De Heulebeek, de Gaverbeek en de Mandel zijn 3 belangrijke zijwaterlopen van de Leie. Bij hoge neerslaghoeveelheden kunnen de waterpeilen er sterk schommelen en overstromen natte graslanden, ook wel meersen genoemd.

Tussen 1846 en 1860 werd het Afleidingskanaal van de Leie gegraven. Dit kanaal zorgt voor een snelle waterafvoer bij een hoge waterstand in de Leie, waardoor Gent en omstreken van overstromingen gevrijwaard blijven. Stroomafwaarts van Deinze kan de Leie haar kronkelende weg door het landschap behouden, een inspiratiebron voor vele schilders.


De Leie in Wervik

DE LEIEGESCHIEDENIS - VAN GOUDEN TOT ZWARTE RIVIER

Tussen Komen en de sluis van Astene (Deinze) ontwikkelde zich in het verleden een enorme vlasindustrie. Vlas was voor de regio Kortrijk wat steenkool was voor Limburg. Het water van de Leie en de structuur van de rivier bleken namelijk uitermate geschikt om vlas te 'roten', een rottingsproces waarbij de vezel vrijgemaakt en versoepeld wordt.

Vanuit het Leiegebied werd het beste kwaliteitsvlas naar alle werelddelen verstuurd. De Engelsen noemden de Leie de 'Golden River'!
Het enorme succes van de vlasindustrie had echter ook nadelige gevolgen: waterverontreiniging met massale vissterfte, problemen voor blekerijen en brouwerijen om nog langer Leiewater te gebruiken in hun productieprocessen en de moeilijke doorgang voor de scheepvaart door de talrijke rootbakken in de Leie.
Sinds 1943 geldt er een verbod op vlasroten in de rivier. De Leie was van een 'Gouden' Rivier veranderd in een 'Zwarte' Rivier.

Het verhaal van het vlasverleden wordt verteld in het museum Texture dat zich in de Kortrijkse wijk Overleie bevindt.

Kanaalprofiel versus meanders (t.h.v. Zulte)

AANPASSINGEN AAN DE LEIE

In de loop der eeuwen (melding vanaf 9de eeuw) onderging de Leie tal van aanpassingen om het debiet te regelen, overstromingen te voorkomen en de scheepvaart te bevorderen. Toch bleven die aanpassingen eeuwenlang beperkt. Op de Ferrariskaarten (die dateren van 1770), kaartblad 'Meenen ou Menin', was de Leievallei vanaf de Franse grens tot Kortrijk ingekleurd als moerassig weiland. In Vlaanderen maakte de Leie enkele ruime meanders. Tot midden de 20ste eeuw zag de Leievallei eruit als een weids open landschap met verspreide wilgen. De rivier kronkelde tussen de Leiemeersen die ‘s winters nogal eens overstroomden.
Een rijke flora en fauna kleurde de vallei: brede oevervegetatie, watervogels, weidevogels,...

De industrialisatie en de bevolkingstoename vanaf 1950 veranderden het landschap totaal en de natuurlijke overstromingen werden een probleem. Om overstromingen tegen te gaan, werd de Leie rechtgetrokken en verbreed. Zo kon het water sneller wegvloeien. Dit had echter zeer nadelige gevolgen voor de rivier en haar omgeving. Daar waar de stroomsnelheid van het water in een meanderende rivier wordt afgeremd, wordt het water versneld afgevoerd bij een rechtgetrokken rivier. Door de rechttrekking verplaatste het overstromingsgevaar zich vooral naar de lager gelegen (stroomafwaartse) gebieden. Er werden verschillende sluizen en stuwen gebouwd, bv. in Menen en Harelbeke.

 

DE LEIE, ONDERDEEL VAN EEN GROOTS SCHEEPVAARTPROJECT

In 2009 startte het Europese project Seine-Schelde. Het project wil een betere verbinding realiseren tussen het Seinebekken en Scheldebekken voor de binnenvaart, toegankelijk voor vrachtschepen tot 1350 ton en duwkonvooien tot 4500 ton. In Frankrijk, Wallonië en Vlaanderen vinden daarom ingrijpende aanpassings- en infrastructuurwerken plaats, o.a. aan de Leie.

In Vlaanderen bouwde De Vlaamse Waterweg nv nieuwe en grotere sluizen in Harelbeke en Sint-Baafs-Vijve. Er worden ook bruggen herbouwd of verhoogd tot 7m en passeerstroken1 aangelegd in o.a. Menen, Wervik en Kortrijk. De Leie wordt met ongeveer 1 meter verdiept. Een gigantisch project dus dat in de toekomst een alternatief moet bieden voor het goederenvervoer op de weg tussen Parijs en de Westerschelde.

Het Seine-Schelde project Vlaanderen voorziet naast het verbeteren van de scheepvaartinfrastructuur ook duurzame oplossingen en een aangename omgeving voor het leven op en langs de waterweg.

(1) Een passeerstrook is een aanmeerplaats van ongeveer 230 meter lang waar een duwkonvooi kan wachten tot een ander konvooi gepasseerd is.

RIVIERHERSTEL LEIE


Links: Plasbermen langs de Leie | Rechts: Geërodeerde oever vormt ideale nestplaats voor oeverzwaluwen

Ter compensatie van de aanpassingswerken aan de Leie in functie van de scheepvaart loopt het project 'Rivierherstel Leie'. Dit project wil de komende jaren honderden hectaren in de vallei opnieuw een natuurfunctie geven. Oevers worden op een natuurvriendelijke manier hersteld en de mogelijkheid wordt onderzocht om een tiental meanders weer met de Leie te verbinden.

In de aangetakte meanders is er afhankelijk van het waterpeil vrije doorstroming naar de Leie mogelijk en kunnen vissen vrij in en uit zwemmen. Hiermee krijgt de natuur er weer kansen. Wandel- en fietspaden geven toegang om te genieten van de natuur. Tussen Menen en Waregem vormen o.a. het natuurgebied De Poel, het Diefhondbos, de oude Leiearm De Notelaar, het Leiebos in Wevelgem, het natuurgebied Leiekant-Marke, de Leiemeersen Bissegem, het natuurgebied ’t Schrijverke, het Schoondalbos een lint van 'groene stapstenen' langs de Leie.

Her en der worden betonnen oeververstevigingen vervangen door begroeide plasbermen die de biodiversiteit in en om de rivier verhogen.


Links: Leiemeander | Rechts: Uitkijk over de Leie

De Broeltorens in Kortrijk

STADSVERNIEUWING

De steden Wervik, Menen, Kortrijk, Harelbeke en Deinze grijpen het project Seine-Schelde aan om de Leie opnieuw te integreren in de stad. De rivier met aangepaste oevers vormt één geheel met de stad en biedt een algemene maatschappelijke meerwaarde. Inwoners en recreanten worden uitgenodigd om te vertoeven langs het water. Leegstaande fabrieksgebouwen en voormalige industriezones maken plaats voor woningbouw met daarrond veel aandacht voor groen en natuur.

In Kortrijk is de Leie de voorbije jaren aangepast aan het moderne scheepvaartverkeer. Het tracé van de rivier in het stadscentrum is rechtgetrokken, de vaarweg is verbreed en er zijn vier nieuwe bruggen. De Budabrug is de enige beweegbare brug over de Leie in Kortrijk. Ook aan de Broeltorens werd de leiearm heringericht tot een aantrekkelijke plek aan het water.

In Harelbeke werd het Moleneiland heringericht langs de Leie met een vistrap waarlangs vissen het nieuwe sluis-stuwcomplex kunnen passeren. Dit is een onderdeel van het stadsvernieuwingsproject HΩaqua, een naam die verwijst naar de ligging van Harelbeke aan het water.


Links: Dubbele stuw met turbine in Harelbeke | Rechts: De Leie met vispassage en Leiearm in Harelbeke

Op 16 maart 2018 werd het nieuwe sluis-stuw complex van Harelbeke geopend voor de schepen.
Met een lengte van 230 meter en een breedte van 12,5 meter is de nieuwe sluis dubbel zo groot als de oude. Ze is geschikt voor duwkonvooien van 190 meter lang. Middendeuren kunnen de sluiskom verkleinen om kleinere schepen te schutten. Dit spaart tijd en levert een spaarzamer watergebruik. De nieuwe dubbele stuw bevat turbines voor energieopwekking door middel van waterkracht. Hierdoor werkt de sluis energieneutraal. Vissen kunnen om de constructie heen zwemmen dankzij een vispassage aan het Moleneiland.

In Lauwe, een deelgemeente van Menen, werden oude leegstaande fabriekspanden, waaronder een voormalige vlasweverij en de textielfabriek De Witte Lietaer, gesloopt voor de aanleg van een nieuwe laan die vanaf de Lauweplaats recht op de Leie zal uitgeven. Hier worden nieuwe woningen gebouwd in een groene omgeving. Binnen hetzelfde concept krijgen twee beken opnieuw een bedding in open lucht en ontstaat er ruimte voor waterrecreatie.


Links: De Leie in Harelbeke | Rechts: Vispassage in Harelbeke

LANDBOUW

Het Leiebekken is het Europees epicentrum voor de diepvriesgroente-industrie.
Het landschap in de Zuid-West-Vlaamse heuvels is zeer gevoelig aan erosie. Bij hevige neerslag spoelt jaarlijks heel wat vruchtbare bodem naar de rivier. Dit is niet alleen een kapitaal verlies voor de betrokken landbouwers, maar het zorgt ook voor wateroverlast met modderstromen in de lager gelegen woonkernen. Beken slibben dicht waardoor de waterkwaliteit en dus ook de biodiversiteit verminderen. Om dit tegen te gaan krijgen gemeenten en landbouwers steun van de Provincie en de Vlaamse overheid om erosiebestrijdingsprojecten, zoals damconstructies en grasbufferstroken, te realiseren op hun grondgebied.
In droge perioden capteren de landbouwers massaal Leiewater om hun akkers te bevloeien.


Links en rechts: Captatie van Leiewater voor het bevloeien van akkers

Leievoeders in Waregem

INDUSTRIE

De grensregio van Rijsel tot Kortrijk is dichtbevolkt en geïndustrialiseerd. Bedrijven investeerden de voorbije jaren in betere productietechnieken en de zuivering van het eigen afvalwater. Desondanks komt de Leie vervuild vanuit Frankrijk ons land binnen en zijn er regelmatig meldingen van ongewoon wit-grijs of zwart water op een aantal zijbeken. In de regio Kortrijk-Harelbeke pompen bedrijven al decennia lang diep sokkelwater2 op om te gebruiken in hun productieprocessen. De grondwaterlagen van de sokkel worden echter schaars. Omdat proceswater geen drinkwaterkwaliteit vergt, stimuleert de Vlaamse overheid de bedrijven om ander, zgn. 'grijs' water te gebruiken: gezuiverd afvalwater, regenwater of water uit rivieren en kanalen.

De captatie van oppervlaktewater vormt echter steeds vaker een onbetrouwbare waterbron wegens droge periodes en de captatiebeperkingen die daaruit volgen.

Vlaanderen is bij de koplopers van Europa als het op droogte en waterstress aankomt. Met de Blue Deal vat Vlaanderen de strijd tegen droogte en waterschaarste aan. Bevoorradingszekerheid, ontharding, circulair watergebruik zijn enkele voorbeelden van maatregelen op weg naar meer 'waterzekerheid'.

(2) Sokkelwater is een grondwatervoorraad op grote diepte.

WATERKWALITEIT

De Leie was ooit na de Zenne en de Spiere de belangrijkste bron van verontreiniging voor de Schelde.
Sinds de jaren '90 verbeterde de waterkwaliteit in de Leie en in het Leiebekken aanzienlijk dankzij de aanleg van collectoren, de bouw van rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI's), bedrijven die zelf hun afvalwater zuiveren,... Ondanks deze kwaliteitsverbeterende trend voldoet vandaag geen enkele Vlaamse waterloop in het Leiebekken aan de normen voor een goede ecologische toestand. Reeds ter hoogte van de grens met Frankrijk is de waterkwaliteit van de Leie ontoereikend. De volgende beken die zich bij de Leie voegen, hebben een matige tot slechte waterkwaliteit: de Lauwebeek, de Neerbeek, de Heulebeek, de Gaverbeek, de Geluwebeek, de Mandel,...

Ongeveer 85% van het afvalwater uit Kortrijk en omliggende gemeenten wordt gezuiverd.
Dit percentage komt overeen met het Vlaamse gemiddelde. Verdere inspanningen om de waterkwaliteit van de Leie en haar zijrivieren en beken te verbeteren blijven dus noodzakelijk. De rioolwaterzuiveringsinfrastructuur wordt daarom verder uitgebouwd in o.a. Wennegem-Lede, Moregem, Anzegem-centrum, Ingooigem, Aalbeke-centrum, Beselare,...

Sluis van Harelbeke



Foto's: © De Milieuboot


Reacties op de nieuwsbrief en/of voorstellen voor artikels zijn welkom

Het project Educatieve Milieuboottochten wordt gesteund door het Departement Omgeving van de Vlaamse overheid.
De Milieuboot vzw - De Gheeststraat 16 - 9300 Aalst - tel. 053 72 94 20
| www.milieuboot.be | Uitschrijven | Privacy |